قطع‌های مرسوم و منسوخ کتاب را بشناسید
امروزه با گسترش قابل توجه کتاب‌های آنلاین و صوتی و البته هزینه‌های بالای چاپ و کاغذ، آمار چاپ و انتشار کتاب کاغذی تا حد زیادی کاهش یافته. اما هنوز هم بسیاری از افراد، حس خوشایند فیزیکی کتاب و بوی کاغذ را به تکنولوژی‌های نوین ترجیح می‌دهند.
کتاب‌های کاغذی که زمانی یکی از بزرگ‌ترین موارد مصرف کاغذ را تشکیل می‌دادند، امروز به کالایی دکوری برای مجموعه داران تبدیل شده‌اند و میزان مصرف آنها نسبت به نسخه‌های الکترونیکی روز به روز کاهش می‌یابد.
در چاپ کتاب، نکات متنوعی تاثیرگذارند؛ از جنس کاغذ تا نوع چسب و شکل طراحی و حتی جوهر مورد استفاده در چاپ. در این مطلب می‌خواهیم ابعاد مختلف کتاب را بیشتر بشناسیم:
کتاب‌ها ابعاد و اندازه‌های متنوعی دارند که هرکدام مخصوص نوع خاصی از محتوا هستند. البته این روزها با توجه به تولید کاغذهای سبک مانند بالک سوئدی، دیگر دغدغه وزن کتاب مانند گذشته مطرح نیست و در نتیجه کتاب‌ها با ابعاد (یا قطع) بسیار بزرگ ولی در تعداد صفحات کمتر، مثل قبل تولید انبوه ندارند.
رایج‌ترین قطع‌ها برای چاپ کتاب در ایران به شرح زیر است:
1- قطع رقعی
اندازه‌این قطع 14 در 21 سانتیمتر (تقریبا هم‌اندازه یک کاغذ A5) است و عموما برای چاپ رمان و داستان کاربرد دارد. راحتی استفاده از آن و به اصطلاح خوش‌دست بودن، باعث محبوبیت این قطع شده، چرا که در همه حالات قابل استفاده است و حتی در چمدان شما هم راحت‌تر قابل جایگذاری خواهد بود.
البته قطع رقعی برای محتواهای کوتاه‌تر هم قابل استفاده است و کتاب‌های نه‌چندان طولانی را در این قطع چاپ می‌کنند.
2- قطع وزیری
در ابعاد 17 در 23 سانتیمتر، استانداردترین قطع کتاب در کشور است. تمامی کتاب‌های درسی مدرسه و دانشگاه با قطع وزیری چاپ می‌شوند. همچنین استانداردهای مشخصی برای جاگیری متن، اندازه فونت نوشته، فاصله خطوط و حتی میزان فشار جوهر بر کاغذ نیز در قطع وزیری تعیین شده که در چاپ استاندارد رعایت می‌شوند.
3- قطع پالتویی
نسبت طول به عرض در این قطع از سایر نمونه‌ها بیشتر است و کتاب‌های قطع پالتویی از سایر کتاب‌ها به‌راحتی قابل تشخیص هستند. کتاب‌های پالتویی به طول 19.5 سانتیمتر در عرض 10 سانتیمتر یا 11.5 در 22 سانتیمتر تولید می‌شوند و برای چاپ مطالب بلندی که جملات کوتاه و منقطع دارند و نیاز چندانی به خطوط به هم پیوسته و بلند در آنها نیست، مناسب هستند.
4- قطع رحلی
دو نوع قطع رحلی وجود دارد. قطع رحلی بزرگ در ابعاد 23 در 33 سانتیمتر که ابعاد استاندارد برای چاپ مجلات و آگهی‌نامه‌هاست استفاده می‌شود. در مقابل، قطع رحلی کوچک 21 در 29 سانتیمتر است که با ابعاد یک کاغذ A4 برابری می‌کند و به دلیل وفور زیاد، بسیاری ترجیح می‌دهند مجلات و کاتالوگ‌های خود را در این قطع چاپ کنند. همچنین برخی کتاب‌های درسی نیز در این قطع به چاپ می‌رسند.
ضمنا به این قطع، قطع مدیران نیز گفته می‌شود و برای چاپ کتاب‌های نفیس کاربرد دارد.
5- قطع خشتی
تنها قطع تعریف شده کتاب به شکل کاملا مربعی که در دو اندازه بزرگ (23 در 23 سانتیمتر) و کوچک (16.5 در 16.5 سانتیمتر) موجود است. قطع خشتی بیشتر برای کتاب‌های داستان کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته اقبال بسیاری از ناشران هنری برای چاپ آثار از قبیل کتاب‌های نقاشی، کتاب‌های آموزشی سینمایی و آموزش طراحی نیز به این قطع زیاد است و از آن برای تولید کتاب‌های خود استفاده می‌کنند.
6- قطع جیبی
قطع جیبی هم در دو اندازه بزرگ و کوچک وجود دارد که هر دو برای قرارگیری در جیب مناسبند. قطع جیبی در دو اندازه 10 در 14 و 11.5 در 16.5 سانتیمتر وجود دارد که اندازه‌ای مناسب برای چاپ کتابچه‌ها یا دفترچه یادداشت به حساب می‌آید. البته اندازه کوچک‌تر 5 در 7 سانتیمتر هم برای قطع جیبی وجود دارد که به اندازه دو قطع دیگر مرسوم نیست.
سایر ابعاد کتاب نیز وجود دارند که به اندازه قطع‌های بالا مورد استفاده قرار نمی‌گیرند، اما آشنایی با آنها خالی از لطف نیست:
- قطع سلطانی یا تیموری: برای چاپ کتاب‌های نفیس مانند شاهنامه استفاده شده و در اندازه‌های 30 در 40 سانتیمتر تولید می‌شوند.
- قطع نیم وزیری: معادل کاغذ B6 بوده و اندازه‌ای معادل 12 در 17 سانتیمتر دارند.
- نیم رقعی: برخلاف اسمش، نصف کاغذ رقعی نیست و 10.5 در 14.8 سانتیمتر طول و عرض دارد. (معادل کاغذ A6)
- نیم ربعی: حدودا 10 در 18 سانتیمتر عرض و طول دارد.
- قطع بیاضی: در دو سایز کوچک (22 در 29 سانتیمتر) و بزرگ (24 در 34 سانتیمتر) وجود دارد.
- قطع جانمازی: بیشتر برای چاپ قرآن یا ادعیه برای قرارگیری در جانماز است و 7 در 12 سانتیمتر طول و عرض دارد.
نکاتی درباره طراحی و صفحه‌بندی:
- تناسب بین طول و عرض کتاب، نسبت عطف کتاب به اندازه صفحه و همچنین ارتباط اندازه مقرر برای عطف نسبت به قطع کلی کتاب نیز از نکات مهمی هستند که همه بر اساس قوانین هندسی تعیین شده‌اند. اولین بار «جان شیچولد» یک روزنامه‌نگار و طراح کتاب آلمانی در 1923 این استانداردها را بر اساس نظریه «وان د گراف» تهیه و فهرست کرد.
- توجه داشته باشید که هنگام طراحی از هر طرف 0.5 سانتیمتر اضافه‌تر در نظر بگیرید، چرا که ابعاد گفته شده بعد از برش هستند.
- قطع‌هایی مانند قطع بازوبندی که در گذشته بیشتر برای کتب ادعیه و مذهبی استفاده شده و با اندازه 2 در 3 سانتیمتر داخل چرم در بازوبند قرار می‌گرفت یا به صورت گردن‌آویز کاربرد داشت، همچنین برای آویزان کردن از آینه ماشین برای دفع حادثه نیز مرسوم بود. همچنین قطع بغلی نیز با ابعادی در حدود 5 در 7 سانتیمتر برای کتاب‌های دعای جیبی کاربرد داشته است.